Głośne ataki muzułmańskich fundamentalistów i ostatecznie fatwa Chomeiniego nałożona na Salmana Rushdiego po publikacji Szatańskich wersetów, przyniosły Autorowi globalny rozgłos, ale zarazem doprowadziły mnie do zwątpienia, czy aby wszystkie powieści nie okażą się równie otrąbione marketingowo, niezależnie od zawartości!
Zaufałam opinii jurorów Nagrody Bookera i nie zawiodłam się. Realizm magiczny tej powieści nieuchronnie przywodzi na myśl twórców południowoamerykańskich, z Marquezem i Vásquezem na czele, ale także totalny, barokowy przepych i wielowątkowość Przemyślnego szlachcica don Kichota z Manczy. Wszak Indie przepełnione są zagadkami i legendami, a magia jest dla Indusów czymś więcej niż tylko przesądem. Zdarzenia historyczne zdają się czasem tak nieprawdopodobne, że łatwo doszukiwać się w nich elementów nadprzyrodzonych.
Z drugiej strony - całkiem realistycznie - doszukamy się w powieści ostrego pamfletu politycznego (przez oponentów odczytywanego jako atak na Indirę Gandhi) i dużą dawkę humoru, ironii i pikanterii. Subtelność opisu indywidualnych ludzkich losów, znakomicie powiązana została z ambitnym zamierzeniem przedstawienia historii Indii i Pakistanu, kolejnych rządów, wojen, klas społecznych, obyczajów, tradycji i przesądów.
Opowieść stanowiąca narracyjną otoczkę Dzieci północy to historia życia Saleema Sinaia, którą ten przedstawia swojej żonie Padmie w formie szkatułkowej opowieści, snutej na wzór Księgi tysiąca i jednej nocy. Jednocześnie zawrotne tempo narracji sprawia, że wydarzenia błyskawicznie przechodzą jedno w drugie.
Uniwersalny charakter powieści nadają jej liczne odwołania do postkolonialnych zdarzeń i zarazem utrzymującej się ścisłej więzi Indii i Wielkiej Brytanii, jak też liczne odwołania do kultury zachodniej swobodnie wplatane w tekst powieści:
"Dawno temu” – rozmyśla Saleem – była sobie Radha i Kryszna, Rama i Sita, Lajla i Madżnun, a także Romeo i Julia, Spencer Tracy i Katharine Hepburn.
Tytuł powieści można odczytywać z perspektywy geograficznej (przemocowe rozwiązanie polegające na oddzieleniu północnej części kraju w formie Pakistanu od pozostałej części Indii), jak i poprzez nawiązaniem do daty urodzin głównego bohatera Saleema Sinaia – 15 sierpnia czterdziestego siódmego roku, o północy, w dniu uzyskania niepodległości przez Indie.
Urodziłem się w Bombaju… dawno, dawno temu. Nie, to nie wystarczy, przed tą datą nie ma ucieczki: urodziłem się 15 sierpnia 1947 roku w Klinice Położniczej doktora Narlikara. A pora? Pora też jest istotna. (…) No więc, jeżeli chodzi o ścisłość, punkt o północy. Kiedy przyszedłem na świat, wskazówki zegara złożyły się niczym ręce w tradycyjnym geście powitania. Och, wyrzuć to, wyrzuć wreszcie z siebie: wyskoczyłem dokładnie w chwili uzyskania przez Indie niepodległości.
Ta data przesądza o magicznej mocy bohatera i zarazem ścisłym powiązaniu jego życia z historią kraju (sam premier Indii, w liście gratulacyjnym napisał, że losy dziecka staną się odzwierciedleniem losów całego narodu). Oto bowiem dorastając, Saleem dowiaduje się, że dzieci urodzone o północy, która dała początek niepodległości Indii, dysponują szczególnymi umiejętnościami. On sam może czytać myśli innych i pośredniczyć w ich przekazywaniu. W ten oto sposób kontaktuje się z dziećmi z Indii, proponując im konferencję, dla której medium stanowić będzie jego umysł.
Konferencja tytułowych dzieci północy w wielu kontekstach odzwierciedla kulturalne, językowe, religijne i polityczne kwestie i różnice, z jakimi od czasu wyzwolenia Indie zmagały się jako kraj przepełniony licznymi podziałami. Salem dąży do zjednoczenia dzieci z odległych regionów geograficznych.
Ważnym wątkiem - już od pierwszych kart powieści - okazuje się element wyobcowania: człowieka wykształconego za granicą, który usiłuje odnaleźć się w "starym kraju", osoby wykształconej i niereligijnej w tradycyjnym i bardzo religijnym społeczeństwie. Bohater widzi siebie i swoją ojczyznę z perspektywy kolonialnej, a Indie wydają mu się tworem europejskich przodków (czy istniałyby, gdyby nie zostały odkryte - jak rad?).
Autor snuje opowieść o rodzinie Sinai, wskazując zarazem na znaczenie absurdalnych zdarzeń i przypadków w naszym życiu (Oskar przewraca się na swoich sznurowadłach i zostaje przejechany przez samochód, a z kolei kichanie ratuje życie dziadkowi Saleema). Ludzkie próby zmiany losu okazują się prowadzić do równie przypadkowych rezultatów. Rodzinne tajemnice i kłótnie, polityka i miłość, straszne choroby i cudowne uzdrowienia tworzą wielobarwną kanwę sagi, chwilami przypominającą styl Pamuka.
Charakterystyczny jest zresztą język tej książki, wypełnionej orientalnymi elementami (w warstwie słownej i sposobie pisania). Różnorodność i zawiłość i towarzysząca im lekkość, przypominają znacznie bardziej słownie przekazywane opowiadania niż teksty pisane.
W zestawieniu ze zmysłową (co rzadkie w reportażu), ale przerażającą lekturą Lalek w ogniu, Rushdie ze swoim magicznym stylem wydaje się znacznie bardziej łagodny, choć w obu przypadkach Indie jawią się jako tygiel bezwzględności i nieokiełznanej energii, nie do końca chyba możliwej do zrozumienia z perspektywy europejskiej.
