Szczęśliwa jak to, co nieważne
i wolne jak rzecz nieważna.
Jak to, czego nikt nie ceni
i co nie ceni siebie.
Jak to, z czego wszyscy drwią,
i to, co drwi z tej drwiny.
Jak śmiech bez poważnego powodu.
Jak krzyk, który może się wykrzyczeć.
Szczęśliwa jak byle co.
Jak byle jakie byle co.
Szczęśliwa
jak psi ogon.
Chodzili wśród ruin domów
szukali w piecach
ukrytych brylantów.
Z piwnic buchał
smród trupów. Wyskakiwał
szczur ludożerca.
Czasem z wysoka
spadła z łoskotem belka. Wtedy
uciekali.
Największa powieść F. Scotta Fitzgeralda, pretendująca do roli wielkiej powieści amerykańskiej, czyli takiej powieści, która w sposób możliwie pełny odzwierciedla procesy zmian zachodzące w społeczeństwie amerykańskim. Potępiające i wnikliwe spojrzenie na amerykańską klasę nowobogacką w latach dwudziestych XX wieku, niepozbawiona jednak pewnej dozy zrozumienia, dla świata i ludzi napędzanych mitem amerykańskiego snu i poddanych presji wielkich osiągnięć w obszarze biznesu. Amerykański klasyk i cudownie sugestywne dzieło.
Podobnie jak większość prozy Fitzgeralda jest to powieść niezwykle staranna i precyzyjnie opracowana. Fitzgerald doskonale rozumie życie, w które dominuje chciwość prowadząca do rozczarowania, smutku i baku spełnienia. Całą tę złożoność autor zdołała przełożyć na jedno z najlepszych dzieł literackich XX wieku. Powieść jest produktem pokolenia lat 20. XX wieku - a jedna z najwspanialej zarysowanych postaci literatury amerykańskiej to właśnie Jay Gatsby - pretendujący do roli wytwornego człowieka sukcesu, ale zarazem zmęczony światem i spragniony izolacji od niego. Zdesperowany z powodu miłości, pozbawiony nadziei.
Opisywane wydarzenia przefiltrowane zostały przez świadomość jej narratora, Nicka Carrawaya, młodego absolwenta Yale, który jest zarówno częścią opisywanego świata, jak i jego obserwatorem. Po przeprowadzce do Nowego Jorku wynajmuje dom obok rezydencji ekscentrycznego milionera (Jay Gatsby), w której co sobotę odbywa się wystawne przyjęcie, w którym uczestniczą wszyscy wielcy i bogaci. Przychodzą, by podziwiać ekstrawagancję gospodarza, ale także wymieniać się plotkami na jego temat (jak sugerują owe plotki - przeszłość jest mroczna i podniecająco ciekawa).
Podobnie jak w Obywatelu Kane - bogactwo nie przyniosło Gatsby'emu spełnienia ani satysfakcji i nawet spotkanie z dawną miłością nie pozwala odzyskać utraconej niewinności. Fortuna Gatsby'ego - stworzona na nielegalnym hazardzie i przemycie, ciąży jak fatum.
Siła Gatsby'ego jako postaci jest nierozerwalnie związana z jego bogactwem i pozorami sukcesu. Sukcesu, który nie przynosi radości, satysfakcji ani poczucia spełnienia, lecz potrzebny jest bardziej w celu wykreowania własnego wizerunku, pozyskania upragnionego miejsca w kręgach społecznych. Od początku powieści Fitzgerald tworzy wokół bohatera swoistą mgłę niedomówień i zagadek: milioner-playboy z podejrzaną przeszłością, cieszy się ulotną popularnością towarzyską, której celem było jednak wyłącznie odzyskanie ukochanej kobiety. Sposób, w jaki Jay dąży do tego jest kluczowy dla światopoglądu, jaki pragnie zilustrować Fitzgerald. Gatsby tworzy siebie - zarówno swoją mistykę, jak i osobowość - wokół wątpliwych, lecz niezbywalnych wartości amerykańskiego snu (pieniądze, bogactwo i popularność). Cała emocjonalności i fizyczne siły bohatera służą ich osiągnięciu, a zarazem prowadzą do jego upadku.
Mniej czytelne z perspektywy czasu są niuanse dotyczące pochodzenia Gatsby'ego (prawdopodobnie Niemca) i sytuacji, w jakiej w latach 20. znajdowały się różne amerykańskie mniejszości. Stosunek do Niemców w Ameryce tamtych lat napiętnowany był relacjami europejskimi, niedawno zakończoną I wojną światową i już nadchodzącym kolejnym wielkim konfliktem. Dodatkowym smaczkiem jest świadomość, że prohibicja - dzięki której Gatsby dorobił się gigantycznego dorobku - była uzasadniana miedzy innymi zamiarem ochrony młodzieży amerykańskiej przed złym wpływem imigrantów niemieckich dążących do jej rozpijania.
W końcowej części powieści Nick rozmyśla o Gatsbym w szerokim kontekście, łącząc go z klasą ludzi, do której ten tak desperacko pretendował: pięknych i zarazem przeklętych. Fitzgerald po części rozumie, a po części krytykuje płytkość wspinaczki po szczeblach drabiny społecznej, brak zasad moralnych i ekwilibrystykę emocjonalną, jaka im towarzyszy. Z dekadenckim cynizmem bywalcy imprez w domu Gatsby'ego nie dostrzegają nic, poza własną przyjemnością.
F. Scott Fitzgerald kreśli obraz stylu życia i dekady, które zarówno fascynują, jak przerażają. Opis tego pokolenia, uczynił z niego legendę: piękni, bogaci, kosztownie i modnie ubrani, szalejący w oparach jazzu i whisky. Fitzgerald sam był częścią takiego stylu życia - oraz jego ofiarą. Był jednym z najpiękniejszych, ale też przeklętych na zawsze. Atmosfera dekadencji i upadku epoki po mistrzowsku została oddana w tej wspaniałej, pulsującej życiem i tragedią powieści.
Znaleźć dla niej nową mowę; tyle
lekkich, wielkich słów dniało! a dla niej
językami wyślizgany kamień,
ciągle jeden: byle jaśniej, byle
jawniej brzmiała mi swoim nazwaniem
jeszcze nowym. Wtedy było milej
mieć „co” niż „jak”. Lecz nazajutrz chwile
nazywane niepewnie: wciąż taniej
o następne jedno słowo, ciemniej
o sylabę, głoskę. Słowo „miłość”
już nie miało w sobie ławek, cieni,
objęć, ciepła, mijania. Już było
jeszcze jednym nijakim kamieniem
z tych, co język – kalecząc – goiły.
(wiersz z tomu Korekta twarzy)
Jedyna powieść Oscara Wilde'a Portret Doriana Graya (1891) jest klasycznym przykładem estetyki angielskiej literatury końca XIX wieku. Wilde definiuje w niej artystę jako wolnego od etycznych sympatii. Zgodnie z tym założeniem, książki powinny być postrzegane tylko jako „dobrze” lub „źle napisane”, a nie jako moralne lub niemoralne. Po tej wstępnej deklaracji odnośnie do sztuki i piękna, Wilde snuje fabułę. Fabułę dość mroczną.
Dorian Gray to młody i przystojny mężczyzna, którego zamożny przyjaciel, lord Henryk, zabiera z wizytą do kochającego sztukę malarza, Basila Hallwarda. Ten tworzy obraz Doriana Graya, fascynujące dzieło, które sprawia, że Dorian przestaje się starzeć - tę biologiczna funkcje przejmuje właśnie namalowany obraz. Konsekwencje są katastrofalne...
Oscar Wilde stworzył pełną uroku opowieść, która - choć nie kończy się szczęśliwie - to jednak kończy się pięknie. Styl narracji tej historii bliższy jest dramatowi niż powieści. Wilde nie ma obsesji na punkcie szczegółowego opisywania otoczenia, jak by to robił rasowy powieściopisarz, ale zwięzłość opisu po mistrzowsku rekompensują znakomite, dowcipne dialogi, które wypełniają większość powieści. Przewijające się między nimi fraszki lorda Henryka zawierają z kolei subtelną satyrę poszczególnych warstw społecznych i obyczajów. Kobiety, Ameryka, wierność, głupota, małżeństwo, romans, człowieczeństwo i pogoda to tylko niektóre z wielu celów krytyki Wilde'a, którą czytelnicy otrzymują za pośrednictwem ostrego języka Lorda Henry'ego.
Jednak autor nie poprzestaje wyłącznie na dialogach. Z rzadka wykorzystuje opisy, z których najlepszym jest bodaj opis krótkiej podróży Doriana Graya przez ciemne i brudne ulice, jaskrawo kontrastujące z luksusowym otoczeniem dandysa, ale które są zarazem niezwykle właściwym tłem dla jego nowego stylu życia.
Oscar Wilde nie wprowadza zbyt wielu postaci do swojej powieści. Prawie cała fabuła skupia się wokół Doriana, lorda Henryka i artysty Bazylego. Pomniejsze postaci, takie jak księżna Harley, służą do inicjowania lub rozwijania tematów, które ostatecznie stają się przedmiotem komentarzy lorda Henryka. Swoisty pakt w diabłem, który jest głównym tematem powieści, nie jest nowym zjawiskiem w literaturze. Dorian sprzedaje duszę, by zachować to, co cenił najbardziej - wspaniały wygląd. Na wstępie jest młodym, naiwnym i łatwym do manipulowania chłopcem, któremu towarzyszy Bazyli, stawiający dobro Doriana na pierwszym miejscu. Lord Henryk próbuje zdominować młodego człowieka.
Obraz Doriana Graya dotyczy więcej niż jednego tematu. Najważniejszym tematem powieści jest piękno - w tym narcystyczne uwielbienie siebie samego. Przy czym piękno (uroda) Doriana, w przeciwieństwie do sztuki Bazylego i statusu społecznego Lorda Henryka, jest bardziej podatne na rozkład z upływem czasu.
Jednak to nie ulotność piękna fizycznego sprowadza katastrofę na głównego bohatera. Raczej świadomość jego ulotności wyzwala bezgraniczny lęk przed śmiercią - strach, który powoduje zgubę Doriana. Powieść podejmuje tym samym problem samoświadomości przedstawionej w sztuce. Łączy emocjonalną reakcję osoby na jej własny wizerunek. Podczas gdy Dorian pozostaje młody i piękny, sam widok jego starzejącego się obrazu okazuje się nieznośnie bolesny. Wilde nie był moralistą, ale powieść nie jest pozbawiona pewnej obserwacji moralnej dotyczącej ulotności piękna.
Szli kanałami
niosła go na plecach
po piersi w śmierdzącym kale
w ciemności bez powietrza
potykała się o trupy
tych co się potopili
czepiała się śliskich ścian
po których pełzały szczury
mówiła: poruczniku
niech pan się trzyma za szyję
to już niedługo.
Szli kanałami błądzili
niosła go na plecach
dziesięć godzin.
Gdy wyszła na ulicę
pod niebo czystej nocy
sanitariuszki powiedziały:
przyniosłaś trupa.
Nigdy nie wygląda oknem,
nigdy nie schodzi do schronu,
żuje surowe żyto,
od świtu do świtu pisze
książkę.
Gdy kto czasem zapuka,
chowa książkę do pieca.
Piec może się spalić razem z domem,
domy dokoła się palą,
przeklina powstanie.
W nocy zszedł do piwnicy,
skradał się jak złodziej,
zakopał w ziemi książkę,
nałożył na wierzch
górę węgla.
Wracał szczęśliwy,
uratował swoje życie.
Teraz
mogą go już rozstrzelać.
Czego boisz się wrogu
podchodząc do tej barykady
rozbitej.
Tam nie ma już granatów
ani rąk co mogą je rzucić.
Tam mogą cię tylko uderzyć
w serce człowiecze
oczy
śmiertelnie rannej dziewczyny.
Kiedy zasłoni
przed twoją kulą
śmiertelnie rannych kolegów.
Trzęsą się, kulą się,
zamykają oczy,
zasłaniają uszy,
modlą się, milczą,
swój tuli się do swego,
obcy tuli się do obcego,
żona tuli się do złego męża,
zła córka objęła matkę,
pijak mówi: Przebacz mi, Boże.
Wszystkich otwiera trwoga,
łączy trwoga,
oczyszcza trwoga.
Wniebowstępują zbiorowo
do nieba trwogi.
Mój strach potężnieje
z każdą sekundą
jestem potężna
jak sekunda strachu
jestem wszechświatem strachu
jestem
wszechświatem.
Teraz kiedy
stoję pod ścianą
i nie wiem czy zamknąć oczy
czy nie zamykać.
Teraz kiedy
stoję pod ścianą
czekając na rozstrzelanie.
Zabrakło już granatów - mówi major.
Kule trzeba oszczędzać - mówi major.
Młodych ciał nie trzeba oszczędzać.
Z młodych ciał można przecież budować
barykady, gdy nie ma kul i granatów
Punktem wyjścia opowieści jest Państwo Jedyne, które z założenia ma być gwarantem szczęścia, prawa i porządku. Czytelne od razu jest nawiązanie do współczesnej autorowi ideologii komunistycznej, która pod wodzą Lenina niosła społeczeństwu rosyjskiemu identyczne hasła. Nieustanna inwigilacja miała być warunkiem owego szczęścia, podczas gdy wolność i indywidualność są złe a zatem niepożądane. Każdy obywatel musi pracować na rzecz wspólnoty. Jednostka się nie liczy. Liczy się społeczeństwo, czyli My.
Konieczność podporządkowania się tzw. kolektywowi zarządzanemu przez bliżej nieokreślonych liderów związanych ze sferami finansjery oraz ponadnarodowych korporacji, tolerancja represywna (w dużym uproszczeniu: tylko dla wybranych, a nade wszystko spolegliwych) czy bezkrytyczne akceptowanie kolejnych tzw. mądrości etapu – wszystko to sprawia, że nie sposób nie dostrzegać w powieści Zamiatina podobieństwa do dzisiejszej rzeczywistości cyfrowo-finansowej, podporządkowanej paradygmatom wolnego, globalnego rynku i społeczeństwa prowadzonego jak po sznurku przez wpływowych inżynierów społecznych.
Zamiatin skupia się nie tyle na opisach Systemu i jego niegodziwości i niesprawiedliwości, co na uwięzionym w Systemie człowieku. Na ów idealny świat patrzymy oczami obywatela Państwa Jedynego, państwa powszechnej szczęśliwości i harmonii. Cała historia to wbrew pozorom nie opowieść o rewolucji, lecz dogłębna, drobiazgowa analiza ludzkiej duszy. Dyktatury i totalitarne ustroje rodzą się i upadają, przyjmują różne nazwy i formy, lecz jedno pozostaje niezmienne – ludzka dusza: niepokorna, nieugięta, nieprzewidywalna. Można ją stłamsić, ale nie unicestwić. Każde pokolenie ma swojego wroga, swoją walkę i swoje ideały, ale ona, dusza, pozostaje niezmienna i dlatego właśnie to, o czym opowiada Zamiatin, jest po upływie wieku nadal aktualne i nadal do nas przemawia.
Zamiatin w łatwo przyswajalnej formule zdołał ująć sedno komunistycznej ideologii, z jej holistycznymi zapędami i dążeniem do przejęcia kontroli nad każdym aspektem życia jednostek ciśniętych w przysłowiowe tryby rewolucji. W przekonująco obmyślanym anturażu autor dał wyraz swoich trosk o przyszłość świata, którego ewentualne preludium miał on nieszczęście obserwować po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików. Skala gwałtownych zmian spowodowana umocnieniem pozycji „dyktatury proletariatu” z perspektywy wrażliwego literata siłą rzeczy nie mogła napawać optymizmem. Toteż nic dziwnego, że Zamiatin zdołał ową posępność stechnicyzowanej despocji ująć na tyle plastycznie, że po także obecnie ma ona potencjał, by na czytelniku wywrzeć dojmujące wręcz wrażenie.
Zamiatin perfekcyjnie operuje językiem. Rzecz napisana jest w formie pierwszoosobowej. Ma postać krótkich notatek spisywanych przez głównego bohatera. W miarę jak ewoluuje postać, zmienia się też stopniowo styl. Początkowo napuszony, pełen frazesów i komunałów świetnie oddaje ducha i sposób myślenia zindoktrynowanego przez system bezkrytycznego fanatyka. Z czasem, gdy w umyśle bohatera rodzą się pierwsze wątpliwości, język staje się coraz bardziej nerwowy, poszarpany, pulsujący, by w końcu, gdy metamorfoza dobiega końca, nabrać zdecydowania i siły.
Urodziłam życie.
Wyszło krzycząc z moich wnętrzności
i żąda ode mnie ofiary z mojego życia
jak bóstwo Azteków.
Pochylam się nad małą kukiełką,
patrzymy na siebie,
czworgiem oczu.
– Nie zwyciężysz mnie – mówię.
Nie będę jajkiem, które rozbijesz
wybiegając na świat,
kładką, po której przejdziesz do własnego życia.
Będę się bronić.
Pochylam się nad małą kukiełką,
spostrzegam
drobny ruch drobnego paluszka,
który jeszcze tak niedawno był we mnie,
w którym płynie pod cienką skórą
moja własna krew.
I oto zalewa mnie
wysoka, jasna fala
pokory.
Bezsilna, tonę.
Czy to samą siebie tak wielbię
w owocu swego ciała,
czy oddaję się na ofiarę
ludożerczemu bóstwu instynktu?
Skądże wezmę siłę, by się oprzeć
temu, co tak bardzo słabe?
Potrzebna małej kukiełce jak powietrze,
daję się bez oporu połknąć miłości,
jak powietrze daje się połykać
jej drobnym, chciwym życia płucom.
Krzyczą kamienice rozdzierane jak papier
od dachu do piwnic,
krzyczą kobiety
gnane na kule przed czołgami,
krzyczą mężczyźni
wleczeni pod lufy karabinów,
krzyczą dzieci
rzucane żywcem w ogień.
Ręka bez broni
podnosi się do nieba
chwyta niebo palcami za gardło
i opada.