Powieść o niezwykłej sile dokumentu i wyrazistości społecznego przesłania, napisana przez Igora Newerlego w 1949 roku. Autor, znany ze swojej wrażliwości na losy ludzi prostych i wykluczonych, stworzył dzieło, które można uznać zarówno za zapis historii narodzin nowego społeczeństwa w Polsce powojennej, jak i za uniwersalną opowieść o dojrzewaniu jednostki w świecie przemian. Książka stanowi pierwszą część dylogii, kontynuowanej w „Archipelagu ludzi odzyskanych”, i łączy w sobie cechy powieści realistycznej, społecznej i inicjacyjnej.
Fabuła koncentruje się wokół losów Szczęsnego, młodego chłopca z biednej rodziny wiejskiej, który przybywa do Grudziądza w poszukiwaniu pracy i lepszego życia. Z czasem jego droga prowadzi przez zakłady przemysłowe, środowisko robotnicze, a w końcu do udziału w walce o sprawiedliwość społeczną. Postać Szczęsnego jest typowym reprezentantem tzw. „człowieka z ludu” – prostego, ale pełnego godności i wewnętrznej siły bohatera, który uczy się świata poprzez doświadczenie, błąd i refleksję. Jego rozwój wewnętrzny, przebiegający od naiwnego młodzieńca do świadomego obywatela, stanowi oś konstrukcyjną powieści i symbolizuje proces dojrzewania całego społeczeństwa.
Newerly ukazuje świat przemysłowej Polski okresu międzywojennego z dbałością o detal i autentyzm. Opisy fabryki celulozy – miejsca tytułowej „pamiątki” – są pełne realizmu: surowe, dynamiczne, nasycone ciężarem pracy fizycznej i solidarnością robotników. Autor posługuje się językiem prostym, ale sugestywnym, z wyczuwalnym rytmem codzienności ludzi pracy. W tle pojawia się również krytyka wyzysku, nierówności społecznych i obojętności elit wobec losu najbiedniejszych. Newerly, pozostając wierny tradycji prozy społecznie zaangażowanej, nie popada w publicystykę – raczej subtelnie, poprzez losy bohaterów, buduje obraz rzeczywistości, w której rodzi się świadomość klasowa i potrzeba zmian.
Ważnym motywem powieści jest także pamięć i tożsamość. „Pamiątka z celulozy” to nie tylko przedmiot – drobny rekwizyt zachowany z przeszłości – ale też symbol wspólnoty doświadczeń, świadectwo trudów i ofiar poniesionych przez pokolenie robotników. Dla Newerlego przeszłość jest nie tyle ciężarem, co fundamentem, na którym można budować nowe życie. Ten optymistyczny ton, typowy dla literatury powojennej, łączy się jednak z głębokim humanizmem autora – jego wiarą w człowieka, nawet jeśli ten człowiek bywa zagubiony, słaby czy nieświadomy własnej wartości.
Powieść ma również wymiar moralny. Szczęsny stopniowo odkrywa znaczenie pracy, przyjaźni, solidarności i odpowiedzialności za innych. W tym sensie „Pamiątka z celulozy” to opowieść o wychowaniu przez życie – o formowaniu się nowego typu człowieka, który potrafi połączyć osobistą godność z poczuciem wspólnoty. Jednocześnie Newerly unika uproszczeń – jego bohaterowie nie są czarno-biali, a świat przedstawiony, choć miejscami idealizowany, zachowuje psychologiczną wiarygodność.
Styl Newerlego, jak zwykle, wyróżnia się plastycznością opisów i dbałością o rytm narracji. Wiele fragmentów ma niemal filmowy charakter – nic dziwnego, że na podstawie książki w 1953 roku powstał słynny film Jerzego Kawalerowicza. Choć powieść wpisuje się w nurt realizmu socjalistycznego, to jej wartość artystyczna wykracza poza ramy ideologiczne epoki. Dzięki autentyzmowi emocji i głębi psychologicznej „Pamiątka z celulozy” pozostaje dziełem, które można czytać także dziś jako świadectwo czasu i uniwersalną historię o ludzkiej pracy, marzeniach i dojrzewaniu do odpowiedzialności. W swojej prostocie i szczerości ta książka pozostaje jednym z najciekawszych przykładów polskiej prozy społecznej XX wieku.
