Książka pasjonująca!!! Warto jednak może zacząć, że „Pionierki. Maria Czaplicka i nieznane bohaterki antropologii” to polski przekład książki Frances Larson, wydanej w anglojęzycznej wersji pod tytułem "Undreamed Shores: The Hidden Heroines of British Anthropology". Ciepło jest myśleć o Marii Czaplickiej, jako polskiej antropolożce, ale prawda jest taka, że nie dane jej było w tej roli zaistnieć.
Larson proponuje wielowątkową biografię — w rzeczywistości zbiorowy portret pięciu kobiet — które na przełomie XIX i XX wieku łamały akademickie bariery, wyruszając w teren i dokumentując kultury dalekie od ówczesnych centrów wiedzy. Autorka rekonstruuje zarówno ich odkrywcze wyprawy, jak i codzienne zmagania z uprzedzeniami, brakiem funduszy i akademickim mizoginizmem.
Siła tej książki polega na zręcznym połączeniu reportażu i analizy: dostajemy barwne fragmenty z podróży (od Wyspy Wielkanocnej po Syberię), fragmenty listów i dzienników, a także kontekst intelektualny — jak wyglądała antropologia w Oxfordzie tamtego czasu i jakie role w niej przypadały kobietom. Narracja jest żywa, miejscami reporterska, co sprawia, że lektura nie nuży nawet wtedy, gdy autorka omawia zawiłe debaty naukowe. Larson nie idealizuje bohaterek — pokazuje ich ambicje, ambiwalencje i słabości — ale też umiejętnie podkreśla, jak ich odkrycia i obserwacje często wyprzedzały ówczesne paradygmaty.
Centralną postacią rozdziału poświęconego Syberii jest Maria Antonina Czaplicka — Polka, która zdobyła dyplom z antropologii na Oxfordzie, poprowadziła ekspedycję nad Jenisej w 1914 roku i została pierwszą kobietą wykładającą antropologię na tej uczelni. Larson przywołuje zarówno jej rzetelne badania nad szamanizmem i życiem ludów syberyjskich, jak i trudne okoliczności — wojna, choroby, izolacja. Biograficzne szkice o Czaplickiej wzbogacone są o cytaty z jej popularnego pamiętnika "My Siberian Year", co nadaje opowieści intymny wymiar.
Larson nie ogranicza się do heroicznej anegdoty o „pierwszych kobietach”, lecz stara się zrozumieć mechanizmy ich wykluczenia i późniejszego zapomnienia — dlaczego męskie nazwiska (np. Malinowskiego) weszły do kanonu, a inne zostały zapchnięte na margines. Autorka pokazuje, jak instytucjonalne praktyki, sieci patronatu i zasoby finansowe kształtowały historię dyscypliny; kobiety, mimo wkładu, miały często mniej szans na rozwój stabilnej kariery akademickiej. Ten krytyczny wymiar czyni z książki ważny głos w debacie o rewizji historii nauki.
Jeśli chodzi o konstrukcję i styl — Larson pisze przystępnie, miejscami błyskotliwie, z talentem do portretowania osób i miejsc. Nie jest to jednak monografia naukowa - brakuje tu głębszej metodologicznej refleksji nad etnografią tamtego okresu czy systematycznego wykorzystania zapisków archiwalnych w tej skali, jakiej spodziewaliby się historycy nauki. Dla czytelnika zainteresowanego historią antropologii i biografiami podróżników książka będzie świetna, dla specjalisty — co najwyżej interesujący punkt wyjścia do dalszych poszukiwań.
W opisie Marii Czaplickiej Larson zręcznie łączy źródła anglojęzyczne z literaturą polską i angielską, akcentując zarówno jej naukowe osiągnięcia (m.in. "Aboriginal Siberia"), jak i tragiczny koniec życia. Czaplicka, której badania nad szamanizmem i kulturą ludów północnej Azji miały znaczenie pionierskie, doświadczyła jednocześnie chronicznego braku finansów i wsparcia — elementów, które Larson interpretuje jako symptom większych strukturalnych problemów wobec kobiet w nauce.
Dla polskiego czytelnika dodatkowym smaczkiem jest fakt, że tekst Larsona zwraca uwagę na miejsce Czaplickiej między badaczami światowej klasy — nie jako egzotycznej wyjątku, lecz jako badaczce, której prace wciąż mogą inspirować. Tłumaczenie na język polski (wydawnictwo Znak) czyni tę historię bardziej dostępną dla odbiorców, którzy chcą zmierzyć się z własnym kanonem naukowym i pamięcią kulturową.
Podsumowując: Larson napisała angażującą książkę — równocześnie hołd i krytyczne spojrzenie na „nieznane bohaterki” antropologii. To lektura, która uczy i prowokuje do rewizji znanych narracji o przeszłości nauki.
