Elif Şafak "Sufi" (tłum. Anna Akbike Sulimowicz)

„Sufi” to jedna z wczesnych powieści Elif Şafak (wydana w 1997 roku w Turcji), w której autorka zaczyna wyraźniej eksplorować swoje fascynacje sufizmem, mistycyzmem, tożsamością i płynnością cielesności i duchowości. Powieść prezentuje mieszankę realizmu magicznego, alegorii i symbolizmu, łącząc tradycję islamską z literaturą bardziej eksperymentalną.

Centralnym bohaterem książki (w oryginale - bohaterem tytułowym) jest Pinhan – dziecko o dwoistej naturze, które wychowuje się wśród derwiszów/sufich. Jego tożsamość jest ambiwalentna – pod względem cielesnym, społecznym, duchowym – co staje się osią poszukiwań. Pinhan dorasta w tekce (derwiszowym klasztorze), obserwując życie bractwa, biorąc udział w rytuałach, zajmując się naturą, medytacją, rozmowami z mistrzami duchowymi. Dürri Baba, jego przewodnik duchowy (mistrz), nadaje bohaterowi jego imię („Pinhan” – oznacza ukryty, schowany). Mistrz pełni rolę mentora i przewodnika w drodze duchowej. Pojawiają się także inne postacie: mieszkańcy Stambułu, mieszkańcy mahalli (dzielnicy), Sarkli Karşı, Staruchy, elementy ludowej mądrości, legend, magii, amuletów, dżinów – co dodaje opowieści warstwę baśniową i magiczną. 

Narracja to wędrówka – zarówno geograficzna (Pinhan opuszcza tekę, podróżuje) jak i duchowa/emocjonalna: poszukiwanie sensu, własnej natury, granic pomiędzy widzialnym i niewidzialnym, cielesnością a duchowością. Główne tematy i motywy, które czynią "Sufiego" powieścią szczególnie interesującą to:

1. Płynność tożsamości, androgynia - Pinhan jako postać „o dwoistej naturze” jest odbiciem motywu, który przewija się w literaturze mistycznej: ciało‐dusza, męskość‐żeńskość, cielesność i duch. Przez tę ambiwalencję bohater staje się przestrzenią dla pytania o to, co ukryte, co zakryte. To nie tylko metafora, ale realny aspekt doświadczeń bohatera.

2. Mistyczne poszukiwanie drogi - sufizm w tej powieści nie jest tylko dekoracją – to ramy świata, w którym bohater żyje, doświadcza i rozwija się. Poszukiwanie Boga, transcendencji, przekraczanie ego, ćwiczenie duchowe, rytuały, rozmowy z mistrzami – to wszystko składa się na mistyczną drogę.

3. Archetypy: ukryty/ujawniony, podróż, labirynt, próba, przewodnik, transformacja. Archetypiczne symbole służą do budowania głębszego wymiaru: co znaczy być człowiekiem pomiędzy światami, co to znaczy żyć w ukryciu i jednocześnie dążyć do światła.

4. Język i struktura narracyjna - autorka używa różnorodnych technik formalnych.: np. typografia jako element narracji (np. teksty, fragmenty, w których zmienia się wielkość liter, sposób pisowni, łączenie słów, odstępy) – to ma wpływ nie tylko na estetykę, ale na sposób, w jaki czytelnik doświadcza tekstu. Dodatkowo, opisy przyrody, zapachów, barw, dźwięków są bardzo wyraziste – narracja angażuje zmysły, buduje atmosferę mistyczną, ale też historyczną, osnutą legendą.

5. Konfrontacja tradycji i współczesności / Religii ortodoksyjnej a mistycyzmu - chociaż "Sufi" to przede wszystkim powieść osadzona w świecie derwiszów, to badacze zauważają, że Şafak już tu zaczyna dotykać kwestii, które później rozwija bardziej dobitnie: jak opresyjna bywa tradycja religijna, jak instytucjonalizacja wierzeń koliduje z duchowym przeżyciem, z jakimi ograniczeniami spotykają się kobiety i mniejszości. Motyw ciała, płci, cielesnej tożsamości staje się w tej powieści elementem krytyki patriarchatu.

Jedną z największych zalet książki jest sposób, w jaki Şafak buduje świat suficki – pełen tajemnicy, magii, prastarych wierzeń i mitów. Dzięki temu lektura staje się doświadczeniem niemal mistycznym, nie tylko intelektualnym. Opowieści o dżinach, amuletach, wiedźmach oraz baśniowe elementy nadają książce wymiar „opowieści z tysiąca i jednej nocy”.

Postać Pinhan jest skomplikowana, wielowarstwowa. Tożsamość cielesna, duchowa, społeczna – wszystko to miesza się. Nie dostajemy prostego podziału (męskie/żeńskie, dobre/złe), lecz przestrzeń do zastanowienia się nad tym, kim jest i co to znaczy być człowiekiem „w ukryciu”. Takie potraktowanie tożsamości jest odważne, szczególnie w kontekście tureckim w latach dziewięćdziesiątych.

Oczywiście można zarzucić, że mejscami ton powieści jest nieco naiwny a baśniowe wstawki bywają co prawda urzekające, ale też mogą wpływać na to, iż opowieść traci czasem głębokość realistycznej psychologii. Realizm magiczny bywa tak bujny, że czytelnik może poczuć przesyt lub tęsknotę za bardziej realistycznymi bohaterami. Brakuje tu także mocnego zakotwiczenia historycznego (w porównaniu z późniejszymi powieściami Şafak). Niektóre postaci służą głównie jako nośniki symboli lub alegorii, nież pełnokrwiste postaci.

Niemniej ta wczesna powieść od razu wskazuje, że pisarstwo Şafak interesuje się tym, co ukryte – i nie chodzi tylko o sekrety mistyki, ale głównie o to, co marginalne w społeczeństwie: tożsamość płciowa, heterodoksja religijna, ludowe wierzenia, magia. W późniejszych powieściach te tematy są rozwijane (np. religiijność, konflikt tradycji vs nowoczesności, prawa kobiet, mieszanie kultur).

 

Susan Pinker "Paradoks płci" (tłum. Elżbieta Smoleńska)

Susan Pinker w "Paradoksie płci" stawia pytanie: skoro dziewczynki osiągają w szkołach wyniki często lepsze od chłopców, dlaczego to mężczyźni dominują w najwyższych pozycjach nauki, biznesu i władzy? Odpowiedź proponowana przez autorkę jest prowokująca i wielowymiarowa — nie sprowadza się ani do prostego „kulturowego patriarchatu”, ani do bezdusznego biologicznego determinizmu. Pinker eksploruje powiązania między różnicami w rozkładzie cech, rolą zainteresowań i ryzyka, oraz wpływem środowiska na konkretne trajektorie życiowe. Źródłem jej opowieści są zarówno badania empiryczne, jak i liczne studia przypadku.

Siła książki tkwi w narracyjnym talencie Pinker — łączy ona statystyki z historiami ludzi (utalentowanych kobiet, „skrajnych” mężczyzn, nauczycieli, rodziców), co sprawia, że lektura jest niezwykle angażująca. Autorka przywołuje wyniki badań neurologicznych, psychologicznych i demograficznych, by pokazać, że różnice płciowe bywają subtelne, ale kumulują się w sposób, który przekłada się na nierównomierne rozmieszczenie ludzi na szczytach różnych dziedzin. Równocześnie Pinker broni tezy, że nie chodzi o „gorszość” ani „lepszość” którejkolwiek płci, lecz o inne preferencje i strategie życiowe.

Książka nie unika kontrowersji. Krytycy zarzucali Pinker, że zbyt daleko posuwa się w upatrywaniu przyczyn w biologii, ignorując mechanizmy strukturalne i społeczne, które nadal utrudniają kobietom pełny dostęp do władzy i zasobów. Z drugiej strony zwolennicy chwalili ją za odsunięcie ideologicznych okularów i przyjrzenie się dowodom bez uprzedzeń. Wartość książki polega na otwarciu dyskusji — nawet jeśli nie rozstrzyga ona sporu o przyczyny w sposób ostateczny.

Metodologicznie Pinker korzysta z badań różnego typu, co jest jednocześnie plusem i minusem: mnogość źródeł daje przekonujący obraz zjawiska, ale też sprawia, że argumentacja nie zawsze trzyma jednolite kryteria dowodowe. Interpretacja tych statystyk (np. znaczenie ekstremów w rozkładach) wymaga ostrożności, a pojedyncze badanie nie powinno decydować o szerokich wnioskach społecznych. Pinker sama — co warto podkreślić — nie postulowałaby rezygnacji z polityk równościowych; raczej proponuje, by polityka była lepiej dopasowana do tego, co rzeczywiście pokazują dane.

Największą zaletą "Paradoksu płci" jest zmuszenie do myślenia — książka jest katalizatorem refleksji nad tym, czym są równość i sprawiedliwość. Trudno jednak nie zauważyć pewnego braku równowagi: tam, gdzie przywoływane są przykłady jednostek, narracja zyskuje dramatyzm; tam, gdzie trzeba przeprowadzić syntetyczną analizę systemową, momentami brakuje głębszego namysłu nad rolą kultur zawodowych, polityk rodzinnych czy efektów dyskryminacji ukrytej.

Podsumowując: "Paradoks płci" to książka ważna i pobudzająca — nie będzie jednak lekturą komfortową dla osób oczekujących jednoznacznych odpowiedzi lub pełnej obrony jednego światopoglądu. Pinker proponuje perspektywę, która łączy empirię z humanistycznym wyczuciem ludzkich dramatów, co czyni jej pracę wartościowym wkładem do debaty o płci, karierze i społeczeństwie. Dla tych, którzy chcą zrozumieć, dlaczego prosty model „dyskryminacja = wyjaśnienie” może być niewystarczający, ta książka jest lekturą obowiązkową — o ile potraktujemy jej wnioski jako punkt wyjścia do dalszej, krytycznej dyskusji.