W książce „Zachowuj się” Sapolsky podejmuje wyzwanie wyjaśnienia, "dlaczego ludzie robią to, co robią", zarówno w chwilach najwyższej empatii i altruizmu, jak i w momentach agresji, nienawiści czy okrucieństwa. Sapolsky, biolog, neuroendokrynolog i antropolog behawioralny, proponuje wielowarstwowe podejście: zachowanie człowieka analizuje od ułamków sekund przed akcją, poprzez rozwój mózgu, wpływy hormonalne, genetykę, wychowanie, kulturę, aż po historię ewolucyjną.
Książka ma bardzo przemyślaną strukturę: autor zaczyna od najbardziej natychmiastowych przyczyn zachowania — co się dzieje w mózgu, tuż przed dokonaniem wyboru — a potem cofa się w czasie: wpływ hormonów, wcześniejsze doświadczenia, wychowanie, warunki prenatalne, geny, skutki ewolucji, uwarunkowania społeczne i kulturowe.
Ta metoda „od dzisiaj i tuż przed” ku temu, co odległe (ewolucja, kultura) pozwala oglądać ludzkie zachowanie w pełnym kontekście — nie tylko jako efekt jednej przyczyny, ale skomplikowanej sieci zależności. Najważniejsze tezy i obserwacje Sapolsky’ego:
1. Sapolsky wskazuje, że wiele z naszych zachowań, nawet tych, które utożsamiamy z wolną wolą czy moralnością, wynika z wielu warstw przyczyn — biologicznych, środowiskowych, historycznych. W efekcie troska o wybór moralny czy kontrolę impulsów musi uwzględniać te czynniki.
2. Kluczową rolę odgrywają struktury takie jak ciało migdałowate (amygdala) i kora przedczołowa. Pierwsza reaguje szybko na bodźce, “wyławia” potencjalne zagrożenia, impulsy — druga (zwłaszcza kora przedczołowa) hamuje, analizuje, stara się wprowadzić względną racjonalność, planowanie, zdolność odroczenia nagrody.
3. Okres prenatalny, dieta matki, choroby, stres w dzieciństwie, adolescencja — to nie tylko tło, ale procesy mające realny wpływ na to, jak funkcjonuje mózg, jak regulowane są emocje, impulsy i jak rozwijają się zdolności poznawcze.
4. Autor dużo miejsca poświęca temu, jak kultura, normy społeczne, wychowanie i historia kształtują zachowania. To, co uważamy za dobre czy złe, dopuszczalne lub nie — zależy od kontekstu. Ponadto, zachowania, które wydają się „naturalne”, są często silnie zakorzenione w strukturach społecznych i historycznych.
5. Sapolsky nie stara się niczego uprościć; raczej przeciwnie — podkreśla, że przyczyny zachowań są wielorakie, często konkurujące, czasami sprzeczne, że istnieje wiele czynników pośrednich.
Uważam, że ta książka to arcydzieło popularnonaukowe. Sapolsky łączy neurobiologię, psychologię, antropologię, historię ewolucyjną — i robi to tak, że niemal każdy rozdział wnosi nowe perspektywy. Chociaż wiele fragmentów wymaga koncentracji (np. opisy neurobiologii, genetyki, badań empirycznych), autor stara się tłumaczyć pojęcia, przytacza przykłady, anegdoty, co ułatwia zrozumienie.
Książka nie jest czysto naukowa; stawia pytania, prowokuje do myślenia o odpowiedzialności, sprawiedliwości, o tym, w jaki sposób powinniśmy budować systemy sądownicze, edukację, opiekę nad dziećmi. Nie pozostawia nas z samym „biologicznym determinizmem”. Książka robi ogromne wrażenie — zarówno intelektualnie, jak i moralnie. Jest to jedna z tych lektur, które zostawiają trwały ślad: zmieniają sposób, w jaki patrzymy na ludzkie zachowanie i świadomość, jak rozumiemy winę, odpowiedzialność i możliwość zmiany.
