Oates urodziła się w 1938 roku w ubogiej rodzinie
farmerskiej. Młodość jej rodziców przypadła na czasy wielkiego
kryzysu, toteż żadnemu z Oates’ów nie udało się ukończyć nawet szkoły
średniej. Tym większy był ich entuzjazm, kiedy okazało się, że
ich najstarsza córka jest wzorową uczennicą. Oates wychowywała się z dala od miast uniwersyteckich, więc jej
kontakt z literaturą początkowo był utrudniony. Zaczytywała się w powieściach Faulknera, Dostojewskiego, Hemingwaya, sióstr
Brontë, Lawrence’a, Manna, Plath czy Kafki, co zaważyło na charakterze jej twórczości.
Pierwszym literackim sukcesem Oates był wygrany konkurs na opowiadanie,
zorganizowany przez magazyn "Mademoiselle". Dostała wówczas
propozycję publikowania w piśmie, do którego pisywał między innymi
Truman Capote. Jej próby literackie zachwyciły Evelyn Shifte,
naczelną wydawnictwa Vanguard Press, która zaproponowała jej publikację debiutanckiej powieści (With Shuddering
Fall, 1964), która okazała się sukcesem komercyjnym. Dwa lata później autorka wydała krótką powieść zadedykowaną Bobowi Dylanowi pt. Where Are You Going, Where Have You Been?, zainspirowaną piosenką It\'s All Over Now, Baby Blue.
Dziś Oates ma na swoim koncie ponad pięćdziesiąt powieści, niezliczoną
ilość esejów, wierszy, a nawet książek dla dzieci, co czyni ją jedną z
najważniejszych prozaiczek amerykańskich XX wieku. Kolejne jej powieści nominowane były do
najważniejszych nagród literackich: Pulitzera, National Book Award, PEN
Club Award.
W swoich powieściach przedstawia głównie szeroką panoramę
amerykańskiego społeczeństwa i przemian kultury w Stanach Zjednoczonych
w ostatnich dziesięcioleciach, w tym w szczególności temat przemocy
i kondycja kobiet. Czasem zdarza jej się popełnić powieści kryminalne,
horrory i thrillery, w których bogato czerpie z dawnych powieści grozy (publikuje wówczas pod pseudonimami, najczęściej jako Rosamond
Smith bądź Lauren Kelly). Tworzone przez nią narracje są niemal zawsze
ukazywane przez pryzmat jednostki.
W Czarnej dziewczynie, białej dziewczynie (2006) Oates opisuje przedziwną relację między dwiema mieszkankami kampusu uniwersyteckiego. Ale owa relacja jest jedynie pretekstem do zaprezentowania czytelnikowi przemian społecznych w
połowie lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku. To tło jest szczególnie warte uwagi. Rodzinne uwikłania
Genervy, postać jej ojca „Szalonego Maxa” liberalnego działacza,
zaangażowanego w kampanię przeciw wojnie w Wietnamie, a zwłaszcza postać
matki - Veroniki, która pokazuje z jakim trudem pokolenie „dzieci kwiatów” radzi sobie
z upływem czasu i rolą rodzica to elementy najsilniej wpływające na odbiór książki. Veronica i Max cierpią na cały katalog przypadłości trapiących hippisów w średnim wieku, którzy przeżyli rewolucję psychodeliczną
- bezsenność, depresja, utrata apetytu, libido, myśli samobójcze i
chroniczny egocentryzm. Genna uważa, że
więź pomiędzy nią a jej rodzicami została całkowicie zerwana i że
wyraźnie różni się od swoich opiekunów. W rzeczywistości jednak stanowi nieodrodną córkę swoich rodziców, a wygłaszane przez nią poglądy są kalką ich poglądów.
Czarna dziewczyna, biała dziewczyna wpisuje się w trend
powieści opowiadających o kształtowaniu się życia społecznego w Stanach
Zjednoczonych. Ale Oates nie napisała kolejnej książki o rasizmie, lecz powieść o tym, do
czego rasizm doprowadził i jak bardzo zostały wypaczone ideały Martina
Luthera Kinga (wypaczone tak przez białych, jak i samych Afroamerykanów). Główna bohaterka, Genna, wychowana w niemal fetyszyzującej kulturę
czarnych rodzinie, lubi Minette, nie pomimo tego, że jest ona
Afroamerykanką, ale właśnie dlatego, że jest czarna. Minette wykorzystuje pozycję "uciśnionej". Wymusza kolejne ustępstwa na władzach uczelni: zostaje
przeniesiona do „jedynki”, żeby nie musieć mieszkać z niewygodną
koleżanką, zostaje zwolniona z zajęć gimnastyki, stołuje się w innej niż
reszta dziewcząt stołówce… Oates wyśmiała
polityczną poprawność Amerykanów, osadzając w roli czarnej dziewczyny niezwykle antypatyczną postać: arogancką,
opryskliwą, nieporządną i egoistyczną. Minette gardzi
koleżankami i wszystkim, co
tylko jest jej ofiarowywane.
Jest w tej powieści wiele elementów charakterystycznych dla Oates: szorstki język, wnikliwe portrety postaci, duszna atmosfera. Nie ma upiększania rzeczywistości.
